Қазақстан — кең байтақ жері мен ауыл шаруашылығына қолайлы климаты бар мемлекет. Соған қарамастан елде азық-түлік бағасының тұрақсыздығы, өнім тапшылығы және импортқа тәуелділік мәселесі шешілмей келеді. Бұл – тек экономикалық емес, ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан да алаңдатарлық үрдіс. Неліктен аграрлық әлеуеті зор ел өз халқын толықтай азық-түлікпен қамтамасыз ете алмай отыр?
Статистикалық көрініс: өндіріс бар, бірақ өнім жоқ
- Сандар сөйлейді: ҚР АШМ дерегі бойынша 2024 жылы ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы көлемі 6,3 трлн теңгеге жеткенімен, бұл негізінен шикізат түрінде қалып отыр.
- Өнімділік төмен: 1 гектардан алынатын өнім көлемі дамыған елдермен салыстырғанда 2-3 есе аз.
- Импортқа тәуелділік: Сүт өнімдерінің 30%-ға жуығы, көкөністер мен жемістердің 40%-дан астамы сырттан тасымалданады.
2025 жылдың алғашқы төрт айында (қаңтар-сәуір) Қазақстан азық-түлік өнімдерінің бірнеше санатын шет елдерден қомақты көлемде импорттады. Бұл елдің азық-түлік қауіпсіздігіне және ауыл шаруашылығының дамуына байланысты маңызды мәселелердің бар екенін көрсетеді.
Импортқа тәуелділік деңгейі
Импорттың жалпы көлемінен бөлек, ең маңызды көрсеткіш – импортқа тәуелділік деңгейі. Бұл – елдің азық-түлік қауіпсіздігіне тікелей әсер ететін фактор. Екінші слайдта берілгендей:
- Құс еті бойынша тәуелділік – 73%
- Балық – 60%
- Қант – 42%
- Ет және ет өнімдері – 17%
Бұл сандар біздің ел кейбір өнімдерге тым тәуелді екенін, яғни олардың негізгі бөлігі шетелден жеткізілетінін көрсетеді. Атап айтқанда, құс еті мен балық импортының жоғары болуы елдің ішкі өндірісінің бұл бағыттарда әлсіз екенін білдіреді. Бұл жерде әсіресе құс етінің 73%-ға сырттан келуі ерекше назар аударуға тұрарлық – бұл экономикалық тәуекел ғана емес, геосаяси жағдайда болатын кез келген өзгерісте ішкі нарықта дефицит туындау қаупін білдіреді.
Негізгі себептер: жүйелі дағдарыс тамыры тереңде
Қазақстандағы ауыл шаруашылығының өнімділік дағдарысын бір ғана фактормен түсіндіру мүмкін емес. Бұл — көпқабатты, кешенді, жылдар бойы қордаланған құрылымдық проблемалардың жиынтығы. Мұнда инфрақұрылымнан бастап, білім жүйесіне дейін, қаржыландырудан бастап, жер қатынастарына дейінгі барлық тетік ақсап тұр.
Инфрақұрылым мен техника тозған
Ауылдағы өндіріс — қазіргі заманның талабына сай келмейтін құрал-жабдық пен ескірген тәсілдерге сүйеніп отыр. Ресми деректерге сүйенсек, еліміздегі ауыл шаруашылығы техникасының 80%-ы моральдық және физикалық тұрғыдан ескірген. Бұл — тек өндірістік шығынның артуы мен өнімділіктің төмендеуі ғана емес, сонымен қатар еңбекке деген қызығушылықты да азайтады.
Суармалы жерлерге келсек, жағдай тіпті мүшкіл. Суару жүйелерінің 60%-дан астамы тозып, тиімсіз немесе жарамсыз күйде. Мұндай жағдайда су жетіспеушілігі — тек климаттық мәселе емес, басқару мен инфрақұрылым проблемасы. Жаңбыр суын жинау, тамшылатып суару сияқты технологиялар жекелеген жобалармен ғана шектеліп отыр.
Ғылыми және кадрлық негіз әлсіз
Заманауи ауыл шаруашылығы тек кетпен мен соқаға сүйенбейді. Бұл – дәл ғылым мен технологияға негізделген сала. Бірақ Қазақстанда агроинженерия мен агрономия саласындағы мамандар саны жылдан-жылға азайып келеді. Ауылдық колледждер мен аграрлық ЖОО-лардың беделі төмендеп, жастар бұл салаға бет бұрмай жатыр.
Ғылыми-зерттеу институттарының жағдайы да көңіл көншітпейді. Қаржыландырудың мардымсыздығынан ғылыми тәжірибелер мен тәжірибелік жобалар тоқтап қалуда. Мәселен, жоғары өнімді және құрғақшылыққа төзімді тұқымдарды селекциялау ісі баяу дамуда. Мұндай жағдайда біз шетелдік технология мен тұқымға тәуелді бола береміз.
Қаржы қолжетімді емес
Ауылдағы басты түйткілдердің бірі — қаржы ресурстарының жеткіліксіздігі. Әсіресе, шағын фермерлер үшін. Көп жағдайда олар банктердің кепіл талаптарын орындай алмайды, ал микрокредит ұйымдары ұсынатын пайыздық мөлшерлемелер тым жоғары.
Мемлекеттік субсидия беру жүйесі де жиі сынға ұшырайды. Фермерлер арасында бұл процестің ашық еместігі мен артық құжатбастылық жиі аталады. Көптеген жағдайда субсидия нақты өндіріспен айналысатын шағын шаруаларға емес, ірі құрылымдарға тиіп жатыр. Бұл – ауыл шаруашылығы саласындағы әлеуметтік әділетсіздіктің де көрінісі.
Жер қатынастарының реттелмеуі
Жер — аграрлық экономиканың басты капиталы. Бірақ Қазақстанда жер қатынастары — ең күрделі әрі ең көп дау тудыратын мәселелердің бірі. Елде ондаған миллион гектар жер игерілмей бос жатқанымен, мыңдаған фермер жер жетіспеушілігінен кәсібін кеңейте алмай отыр.
Ірі агрохолдингтер мен латифундистер – жүздеген мың гектарды иемденіп, кейде тек субсидия алу үшін ғана ұстап отырғаны да жасырын емес. Ал қарапайым шаруа қолындағы аз ғана жермен өнім өндіруге мәжбүр. Бұл теңсіздік ауылда өндірістің ұсақталып, оның бәсекеге қабілеттілігінің әлсіреуіне алып келеді.
Экономикалық және әлеуметтік тәуекелдер
Азық-түлік импортының жоғары болуы ел үшін бірнеше бағытта тәуекел туғызады:
- Баға тұрақсыздығы – импорттық өнімдер шетелдік инфляцияға, логистикаға, валюта бағамына тәуелді. Бұл – ішкі нарықтағы баға өсіміне алып келеді.
- Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілетсіздігі – шет елден келетін арзан әрі сапалы өнімдер отандық өндірушілердің нарықтағы үлесін азайтады.
- Жұмыс орындарының азаюы – импортқа тәуелділік артқан сайын ауылдық жерлерде жұмыспен қамту азаяды.
- Азық-түлік қауіпсіздігі – геосаяси дағдарыстар кезінде логистика тоқтап қалса немесе санкциялар енгізілсе, ел ішіндегі азық-түлік жетіспеушілігі күрт ушығуы мүмкін.
Не істеу керек?
Импорттық тәуелділікті азайту үшін мынадай кешенді шаралар қажет:
- Ішкі өндірісті қолдау – субсидиялар, жеңілдетілген несиелер, техникамен қамтамасыз ету.
- Инфрақұрылымды жақсарту – логистика, сақтау қоймалары, қайта өңдеу зауыттары.
- Ауыл кәсіпкерлігін ынталандыру – кооперативтер құру, өнімді өткізу жүйесін құру.
- Импортқа балама өнімдер өндірісін дамыту – әсіресе құс еті мен қант салаларында.
Р. S. Қазақстан азық-түлік өнімдері бойынша импортқа әлі де жоғары деңгейде тәуелді. Бұл елдің азық-түлік қауіпсіздігіне ғана емес, экономикалық тұрақтылығына да әсер ететін фактор. Импорт құрылымын саралай отырып, тәуекелдерді төмендетуге бағытталған нақты шаралар қабылдау — мемлекеттік саясаттың басты бағыттарының бірі болуға тиіс. Ал ауыл шаруашылығын жүйелі қолдау – ұзақ мерзімді тұрақтылықтың кепілі.
Ауыл шаруашылығы – ел қауіпсіздігінің негізі. Қазақстан – кең даласы бар, аграрлық әлеуеті жоғары ел. Соған қарамастан, азық-түлік тапшылығы мен импортқа тәуелділік жылдан жылға артып отыр. Бұл – тек экономикалық емес, ұлттық қауіпсіздікке де тікелей қауіп.
Мәселен, 2024 жылы ауыл шаруашылығы өнімінің көлемі 6,3 трлн теңгеге жетсе де, бұл көбіне шикізат түрінде ғана. Ал дайын өнімнің 30-70%-ы сырттан келеді.
Құс еті, балық, қант – ішкі нарықта жетіспейді, импортпен толықтырылады.
Негізгі себеп – жүйелі дағдарыс:
- Инфрақұрылым мен техника ескірген, ғылыми негіз бен кадр тапшы, субсидия бөлу жүйесі әділетсіз, ал шағын шаруалар қаржыға қол жеткізе алмайды. Жер қатынастары да реттелмеген.
- Импортқа тәуелділік – бағаның тұрақсыздығы, ауылдағы жұмыс орындарының азаюы және азық-түлік қауіпсіздігіне төнетін қатер деген сөз.
Азық-түлік өндірісі мәселесін ішкі өндірісті қолдау, инфрақұрылымды дамыту, фермерге жағдай жасау арқылы шешуге болады.
