Қазақстан экономикасының кейінгі жылдардағы құрылымына көз жүгіртсек, ұлттық қордың рөлі барған сайын күшейіп келе жатқанын байқаймыз. Алғашында болашақ ұрпақтың игілігі үшін жинақталуы тиіс болған бұл қаржы резерві бүгінде мемлекеттік бюджеттің басты донорына айналып отыр. Соңғы деректер мен графиктер осы үрдістің қаншалықты жүйелі сипат алғанын айғақтап тұр.
Трансферттер мен түсімдер тепе-теңдігі
Бірінші диаграммада көрсетілгендей, 2015 жылдан бері Ұлттық қордан бюджетке аударылатын трансферттер көлемі біртіндеп артып, 2020 жылға қарай 4,8 трлн теңгеге жеткен. Бұл көрсеткіш пандемия салдарынан күрт ұлғайса, 2022 жылы 4,6 трлн теңге аударылғанымен, қордың өз кірісі алғаш рет (6,4 трлн теңге) трансферт көлемінен асып түсті. Дегенмен бұл оң үрдіс тұрақты сипат алған жоқ: 2024 жылы трансферттер тағы да түсімнен жоғары болды (5,6 трлн vs 3,8 трлн теңге). Бұл қаржылық саясаттың әлі де қоры көмекшісіз тұрақты табыс көздеріне сүйене алмай отырғанын көрсетеді. Биыл орталық бюджеттің жыртығын жамау мақсатында ұлттық қордан 5 250 млрд теңге трансферттеу жоспарланған.
Мұндай жағдайдың қалыпты құбылысқа айналуы – мемлекет шығындарының құрылымы мен фискалдық саясаттағы әлсіздік белгісі. Ұлттық қордың «қазаны» қанша терең болғанымен, шексіз емес. Ал оны үнемі жамап-жасқау мақсатында пайдалану – болашақ ұрпаққа салынатын экономикалық ауыртпалық.
Қор кірісі: тұрақты ма әлде құбылмалы ма?
Екінші диаграмма – Ұлттық қор активтерінің жылдық кірістілігін көрсетеді. 2001 жылдан бері қордың орташа кірістілігі +3,6% болғанымен, жекелеген жылдардағы теріс көрсеткіштер үрей туғызады. Айталық, 2022 жылы кірістілік – 10,35% болып, бұл қор тарихындағы ең үлкен теріс мәнге айналды. Нарықтағы жаһандық тұрақсыздық пен геосаяси шиеленістер әсер етпей қоймады.
Дегенмен 2023 жылы +11,38% көрсеткішпен рекорд жаңартылды. Бірақ мұндай құбылмалы динамика қор кірісінің тұрақты, болжамды емес екенін аңғартады. Яғни Ұлттық қордан үміт еткен табыс көлемі үкімет үшін сенімді тірек бола алмайды.
Актив көлемі: үнемдейміз бе, жұмсаймыз ба?
Үшінші графикке қарасақ, Ұлттық қордың валюталық активтері 2014 жылы $73,5 млрд көрсеткішке жетіп, шарықтау шегіне шыққан. Алайда кейінгі жылдары бұл көрсеткіш жүйелі түрде төмендеді. 2021 жылы $57,6 млрд, 2022 жылы $52,6 млрд, ал 2024 жылы $59 млрд деңгейінде. Бұл – мемлекеттің қордан алу көлемінің түсім мен инвестициялық табыстан асып түсіп жатқанын білдіреді.
Ұлттық қордан жыл сайын мол трансферт алу, әсіресе әлеуметтік, инфрақұрылымдық және ағымдағы шығындарды жабуға пайдалану – елдің экономикалық тәуелсіздігіне қауіп төндіреді. Бюджеттің құрылымында тұрақты кірістердің (салық, квазимемлекеттік сектор дивидендтері, өндірістік табыстар) үлесі әлсіз, ал шығындар көлемі жыл сайын өсіп келеді.
Президент межесі орындала ма?
Ұлттық қордың басты мақсаты – болашақ ұрпаққа жинақ жасау және экономиканың сыртқы шоктарға төзімділігін сақтау болатын. Алайда қазіргі таңда бұл мақсат екінші кезекке ығыстырылып, қор қысқа мерзімді бюджет тапшылығын жабуға бағытталып отыр.
Қордағы активті 2029 жылға дейін 100 млрд долларға жеткізу — Президент орындауды тапсырған, бірақ нақты саясатты талап ететін мақсат.
2029 жылға қарай ұлттық қордың көлемін 100 млрд долларға жеткізу — бұл Қазақстанның экономикалық саясаты үшін аса маңызды әрі амбициялы мақсат. Қазіргі қарқын мен тарихи трендті есепке ала отырып, бұл межеге жету оңай болмайды.
Қазіргі көлемі — 59,1 млрд доллар. Алдағы бес жылда жыл сайын 8 млрд доллардан астам таза өсім керек.
Бұл үшін
- Трансферттерді қысқарту керек – бюджет Ұлттық қорға тәуелді болмауы тиіс.
- Инвестиция тиімділігін арттыру – қор кірістілігі 6–7%-ға жетуі керек.
- Мұнайдан тыс түсімдерді көбейту – экономиканы әртараптандыру қажет.
Қауіп: егер трансферттер бұрынғыдай жалғаса берсе, бұл мақсат орындалмайды.
Шешу жолы: фискалдық тәртіп, ашықтық және нақты экономикалық реформа.
Не істеу керек?
- Бюджеттік тәуелділікті азайту – Ұлттық қордан трансферттер көлемін заңмен шектеу керек. Қазірдің өзінде бұл трансферттер ЖІӨ-нің елеулі бөлігін құрайды.
- Экономиканы әртараптандыру – Кірістердің негізгі көзі мұнай болғандықтан, энергия тасымалдаушыларға тәуелділікті азайту – басты бағыт.
- Салық реформасы – Көлеңкелі экономиканы қысқарту, салық базасын кеңейту арқылы бюджетке түсетін түсімді арттыру қажет.
- Ұлттық қорды басқару тиімділігі – Қор активтерін басқаруда тәуекел мен табыстылық теңгерімі сақталуы тиіс. Бұл инвестициялық стратегияның ашықтығы мен кәсібилігін талап етеді.
P.S. Ұлттық қор – Қазақстанның ең құнды қаржылық ресурстарының бірі. Алайда қазіргі қолданылу үлгісі оны стратегиялық резерв емес, бюджеттік демеуші ретінде қарастырып отыр. Егер бұл үрдіс жалғаса берсе, келешекте қор сарқылып, елдің сыртқы қауіп-қатерге қарсы иммунитеті әлсіреуі мүмкін. Экономикалық қауіпсіздік пен қаржылық дербестік үшін ұлттық қорға «жедел жәрдем» көзі емес, ұзақмерзімді тұрақтылықтың діңгегі ретінде қарауымыз қажет.
фото: ЖИ-генератор
