Қазақстан қазіргі уақытта бидай экспортынан қиналып отыр. Осы тақырыпқа арналған материалдың ізімен Алматы қаласындағы ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, «ҚазЕӨҒЗИ» ЖШС дәнді дақылдар зертханасының меңгерушісі Бақыт Айнабековамен сұхбаттастық. Ғалым бидай экспортындағы белгілі бір қиындықтар мен кедергілер экономикалық дамуды тежеп отырғанын айтты. Өнім сапасы туралы басқа да қызықты деректерді ортаға салды.
– Бақыт Алпысбайқызы, Қазақстандағы бидай сапасын отандық ғалымдар қаншалықты бағалайды?
– Сорттарды таңдау – фермерлер үшін ғана емес, селекционерлер үшін ең маңызды нәрсе. Жоғары сапалы астық алу үшін күшті сұрыптарды, яғни құрамында ақуыз, дән желімшесі және басқа да нәрі көп сорттарды пайдалану қажет. Негізінен тұқым сатып алу кезінде кейбір шаруалар болашақта төмен өнім беретін өндірістік емес тұқымдарды пайдаланады.
Егер фермер сортты таңдаған болса, онда оны өсірудің агротехнологиясын ұстанып, агроэкологиялық аймақтарды ескеруі керек. Сорттың тұрақтылығы мен икемділігіне әсер ететін ең маңызды факторлар өсетін аумақтың агроклиматтық жағдайлары болып табылады. Көптеген сарапшы ғалымдар дәннің сапасы шамамен 23-27% құрайтын сорттың генотипімен жоғары дәрежеде анықталатынын атап өтеді. Дәннің сапасы оның өсу технологиясының жеке элементтеріне де байланысты, оған өсімдіктерді химиялық тұрғыда қорғау әдістері де (тыңайтқыштар, пестицидтер) кіреді.
Астықтағы дән желімшесінің (клейковинаның) мөлшері өнімділікті шектемейді, бірақ агроклиматтық аймақтың жағдайына да байланысты болады. Бидайдың жоғары және сапалы өнімін алу үшін қажет: тұрақты генотип (сорт), ауыспалы егіс, топырақты өңдеу және себу, химиялық қорғау және осының барлығы облыс бойынша белгілі бір мерзімде жүргізілуі керек.
– Қазақстан мол өнім алғанымен, сыртқы нарыққа астық экспорттауға қиналып отыр. Осыған не айтасыз?
– Біздің еліміз дүниежүзілік мұхитқа тікелей шыға алматын болғандықтан және құрлықта орналасқандықтан, әлемдік нарыққа шығуға мүмкіндігі жоқ. Қазақ астығын теңіз көлігімен әлемдік нарыққа тасымалдау қымбатқа түсуде. Олар негізінен Ресей арқылы өтетін теңіз жолы арқылы әлемдік нарыққа шықты. Иә, Каспий теңізінің арғы бетінде мүмкіндіктер бар, бірақ бұл барлық мәселені шеше алмайды
– Астықты Қытай нарығына экспорттау қаншалықты ақтайды?
– Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің статистикасы бойынша соңғы үш жылда Қытайға қазақстандық астықты сату 6 есеге жуық өсті. Қытай – біз үшін өте үлкен, болашағы зор және өте ауқымды нарық. Ең бастысы, Қытай – біздің көршіміз. Бұл нарық бізге керек деп есептеймін.
– Иран еліне бидай экспорты неге қысқарды?
– Қазақстандық бидайдың Иранға жеткізілімі соңғы 5 жылда тез төмендей бастады. 2023 жылдан бері экспорт көлемі 13,5 есеге қысқарды, яғни бар болғаны 32,3 мың тоннаны құрады, бірақ бұл жерде арпа экспорты 18,2%-ға (118,8 мың тонна) өскенін атап өткен жөн.
Иранның ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметі бойынша екі жыл ішінде Тегеран бидай импортының көлемін жеті есе қысқартты: жылына 7 миллион тоннадан 1 миллион тоннаға дейін.
2024 жылы жақсы өнім алған Иран халқын өз бидайымен қамтамасыз етті, сондықтан оны биыл импорттамайды. Айта кетейік, ол елдің күнтізбесі бойынша жыл 2025 жылдың наурыз айында аяқталады.
– Қазақстанда дәнді дақылдар сапасын басқа елдер қаншалықты бағалайды? Нарықта бәсекелесе ала ма? Мәселен, Қазақстандағы бидай сапасы Ресейдікін нашар ма?
– Қазақстандағы дақылдар сапасы жоғары және оны сатып алған елдер астықты жақсарту үшін пайдаланады. Тек кейінгі кезде сапаның төмендегені байқалады. Оның бірнеше себебі бар. Біріншіден, тұқым шаруашылығы дұрыс жүргізілмейді, екіншіден, сапалы агротехнологиялар мен ауыспалы егіс жоқ, үшіншіден, соңғы уақытта климаттық жағдайлар да әсер етіп отыр, бұл жерде астық жинау кезіндегі жауын-шашын туралы айтып отырмыз. Қазіргі уақытта Ресейден көптеген сұрыптар әкелінуде, олар қазір Қазақстанның біраз бөлігінде егіле бастады. Ресейлік тұқымдардың бағасы отандық тұқымнан төмен, себебі бұл тұқымдарды ресейлік тарап субсидиялайды, содан кейін Қазақстанда көбейту арқылы мұнда да субсидия алады. Отандық бидай сорттары шетелдіктерден кем емес екенін қайталаудан жалықпаймын. Фермерлер басқа елдерден қандай тұқым әкелетінін түсінуі керек, бұл тұқымдар ауру таратуы және зиянкестерімен бірге тасымалдануы мүмкін. Сондай-ақ Ресейдің немесе басқа мемлекеттің сорттарын көбейткен кезде фермерлер болашақта осы елдерге роялти төлеуге мәжбүр болады.
– Дәнді дақылдар, оның ішінде бидай сапасын ғылыми зерттеу жайы қалай? Қандай мәселелер бар?
– Біздің де жетістіктеріміз де бар, мәселелер де жеткілікті. Біздің үшжылдық жоспарларымыздың әрқайсысы жылдың соңында келетін қаржыландырудың кешігуінен басталады. Технологиялар мен жабдықтар ескіруде. Таңдау үшін қолданылатын құрал-жабдықтар негізінен шағын өлшемді, бұл көп ақшаны қажет етеді. Жақында Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың қатысуымен ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің форумы өтті. Тоқаев Үкіметке 2028 жылы шаруаларды отандық өндірілген тұқыммен қамтамасыз ету көрсеткішін 80 пайызға жеткізуді, сапалы тұқымның үлесін кем дегенде 15 пайызға жеткізуді тапсырды. Біздің мекеме секілді тұқым өсіруші ғылыми-зерттеу институттар мемлекеттік инвестициялық жоба (МЖЖ) аясында шағын техника мен тұқым тазарту жабдықтарын жаңартуға қол жеткізеді деген үміттеміз.
Ауыл шаруашылығы ғылымы мен нақты зерттеу жұмыстары нәтижесінде ғана мол өнім алынады. Әрбір ел тәуелсіз болу үшін отандық селекция мен тұқым шаруашылығын дамытып жатыр.
– Бидайдан басқа қай дәнді дақылдар ескерусіз қалып жатыр?
– Бізде негізінен жұмсақ бидай, солтүстікте жаздық, оңтүстікте қыстық бидай егеді. 0,4-0,7 млн гектар алқапқа егілетін қатты бидай да бар. Негізінде, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Ақтөбе облыстарында егіледі. Жаздық қатты бидайдың бағасы жұмсақ бидаймен бірдей болады және сапасына қарай 700 долларға дейін жетуі мүмкін.
– Қазақстан болашақта астық экспорттайтын ірі елдер қатарынан табыла ма?
– Қазақстан ірі астық экспорттаушы елдердің бірі айналуы мүмкін, бұл үшін логистика мәселесін шешіп алу керек. Тағы бір сала – астық өңдеу. Біздің ұн сапалы өнімдердің бірі болып саналады. Көршілеріміз Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан тек астықты ғана емес, негізінен ұнды да сатып алады. Өзбекстанда Ташкент немесе Самарқан шелпектері қандай ұннан жасалады деп сұрасаңыз, «Қазақтың ұны» деп жауап береді.
– Жердің тозуы, су тапшылығы, ғылыми сұрыптау жұмысының кемдігі бидай өсіруге қаншалықты кедергі келтірді?
– Қазақстанның климаты күрт континенталды, ал қысқы және жазғы температура арасындағы үлкен амплитудалық, құрғақ ауа, республиканың басым бөлігінде аздаған жауын-шашын мөлшері 120-200 мм, солтүстікте қысы ұзақ және жазы қысқа, және оңтүстікте қысы қысқа, жазы ыстық. 1-2% шегінде қарашірігі азайып кеткен топырақ. Әрине, егін егу тәжірибесіне жете мән берілмесе, ауыспалы егістікке назар аударылмаса, кез келген дақыл топырақтың тозуына әкеледі.
Менің ойымша, Қазақстанның брендінің бірі – бидай! Өсімдік шаруашылығында да, мал шаруашылығында да селекциялық жұмыс ауыл шаруашылығының негізгі стратегиялық бағыты болып қала береді. Елдің азық-түлік қауіпсіздігі осы саланың жеміс беруіне байланысты. Өсімдік шаруашылығында жақсы және сапалы сорттар шғаратын мықты селекционерлер бар. Өкінішке орай, селекцияның жалғасы саналатын тұқым шаруашылығының әлсіз байланысы салдарынан кейбір нашар сорттар айналымға түседі.
Селекциялық және тұқым шаруашылығын табысты дамыту үшін біріншіден, мемлекеттік қолдаудың көлемін ұлғайту, екіншіден оны қамтамасыз ету нысандарын жетілдіру, үшіншіден инвестиция тарту және әкімдіктердің селекциялық-тұқым шаруашылығына бас мән беруі, 019 бағдарламасы бойынша тұқым шаруашылығын қаржыландыруды арттыруы қажет.
Фото: ElDala
