Қазақстан әлемдегі ең ірі көмір өндіруші елдердің бірі болып табылады. Елдегі электр энергиясының 70%-дан астамы көмір арқылы өндіріледі, ал кокс-химия өндірісі мен коммуналдық-тұрмыстық сектор үшін бұл отын түрі стратегиялық маңызға ие.
Дегенмен экологиялық стандарттардың күшеюі, жасыл энергетикаға көшу талабы, логистикалық қиындықтар және әлемдік нарықтағы баға тұрақсыздығы көмір өнеркәсібінің дамуын тежеуде.
Энергетика министрлігі Қазақстанның энергетикалық балансындағы көмір үлесін қазіргі 70%-дан 35-40%-ға дейін азайтуды жоспарлап отыр. Жаңартылатын энергия көздерінің үлесін арттыру және жасыл экономикаға көшу көмірді біртіндеп нарықтан ығыстыруы мүмкін.
2023 жылы көмір өндірісі 113 млн тоннаны құрап, өткен жылмен салыстырғанда 1 млн тоннаға азайды. Ал биылғы жылдың алғашқы төрт айында өндіріс өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 2,7 млн тоннаға қысқарды.
ҚР Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша 2023 жылы коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктерге және халыққа 9 млн тонна, энергетикалық кешендерге 65,9 млн тонна, өнеркәсіптік кәсіпорындарға 5,9 млн тонна, экспортқа 31,9 млн тонна көмір жөнелтілді.
Бастапқы энергияны жалпы тұтыну құрылымында көмір көп үлесті алады – 49,6%. Одан кейін табиғи газ (26,7%), мұнай және мұнай өнімдері (21,7%) құрайды.
Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі көмір саласын дамыту үшін бірнеше шараны ұсынады:
- Таза технологияларды енгізу: Экологиялық таза көмір өндірісін дамыту үшін шетелдік серіктестерді тарту және жаңа технологияларды қолдану ұсынылады.
- Көмір химиясын ілгерілету: Көмірді терең өңдеу арқылы қосылған құны жоғары өнімдер өндірісін ұлғайту.
- Логистикалық инфрақұрылымды нығайту: Көмірді экспорттауға қолайлы жағдай жасау мақсатында шекара маңындағы елдермен ынтымақтастықты кеңейту.
«KAZAKH INVEST» ҰК» АҚ басқарма төрағасы Ержан Елекеевтің айтуынша, көмірді терең өңдеу арқылы 400-ден астам түрлі өнім алуға болады, олардың құны бастапқы көмірден 20-25 есе жоғары болуы мүмкін. Қазіргі кезде Қазақстандағы көмір химиясы өнімдерінің үлесі небәрі 3%-ды құрайды, бұл саладағы әлеуеттің толық іске аспағанын көрсетеді.
«Қазіргі уақытта Қазақстанда көмір өнімдерінің үлесі 3% құрайды. Бұл көмір химиясы дамуының төмен деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Көмірдің бағасы газ бен мұнайға қарағанда төмен және тұрақты. Алдын ала есептеулер бойынша пайдаланылмаған әлеует $25 млрд құрайды», – дейді Е. Елекеев.
Көмірден алынған пайда өңдеу өнеркәсібін жандандырып, экономикалық тұрақтылықты нығайтуға мүмкіндік береді.
Көмір өнеркәсібін әртараптандыру мен экологиялық стандарттарға сәйкес жаңғырту Қазақстанның тұрақты экономикалық өсіміне елеулі үлес қосары сөзсіз.
Сарапшылар Еуропа одағының құрамындағы мемлекеттердің көмірге деген сұранысы азаймайтынын айтады. Көмірді терең өңдеу арқылы газ, бензин, мотор майын өндіруге болады. Сондықтан Транскаспий халықаралық дәлізі және Балтық бағыты бойынша экспорт ағынын ашудың маңызы зор.
Нұртай ТЕКЕБАЙ