Бүгін Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылданғанына 30 жыл толды. Елдің тұңғыш Конституциясы 1993 жылы Жоғарғы кеңесте қабылданды. Екі жылдан кейін 1995 жылы 30 тамызда жаңа Конституцияны қабылдау үшін бүкілхалықтық референдум өтті. Қазір елдегі басты құжатта 9 бөлім, 98 бап бар.
Отыз жыл ішінде ата заңға түрлі себеппен алты рет түзету енгізілді. 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 жылдары Конституциядағы 55 бапқа 1 100-ден астам өзгеріс пен толықтыру жасалды.
Ең ауқымды өзгеріс 2022 жылы Конституция бойынша референдумнан кейін болды. Онда 33 бапқа 56 түзету енгізілді.
1998 жылы ата заңға алғаш рет өзгерістер енгізіліп, 19 бапқа түзету жасалды. Нәтижесінде Конституциядан президенттің жасы 65 жастан аспауы керек деген шектеу алынып тасталды. «35 жастан асқан адам Президент болып сайлана алады» деген сөйлем «40 жастан асқан» деп өзгертілді. Мемлекет басшысының өкілеттік мерзімі жеті жылға ұзарды. Сенаторлар алты жылға, ал Мәжіліс депутаттары бес жылға сайланатын болды. Сондай-ақ бұрынғы редакцияда мәжілістің 67 депутаттан тұратыны жазылса, жаңасында олардың саны 77-ге артты.
2007 жылы 30 түзету енгізілді. Парламенттің бірлескен отырысы Конституцияны небәрі 17 минутта өзгертті. Негізгі түзетулер Президент мәртебесіне қатысты болды. Бір адам қатарынан екі реттен артық Президент болып сайлана алмайды деген тармаққа «бұл шектеу ҚР тұңғыш Президентіне қолданылмайды» деген сөйлем қосылды. Мемлекет басшысының өкілеттігі жеті жылдан бес жылға қысқартылды. Сонымен қатар Қазақстан халқы ассамблеясы Сенат пен Мәжіліске өз өкілдерін ұсынуға мүмкіндік алды. Өлім жазасы адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленді. Сондай-ақ Қазақстанның елордасы Астана қаласы деп түзетілді.
2011 жылы бар болғаны бір бап өзгертілді. Кезектен тыс Президент сайлауын тағайындау және өткізу ережелері өзгерді.
2017 жылы ата заңдағы 19 бапқа 26 өзгерту енгізілді. Бұл жылғы өзгерісте ең негізгісі – Президенттікке үміткер жоғары білімді болуы тиіс. Мемлекеттік қызметтегі немесе сайлау арқылы тағайындалған мемлекеттік лауазымдық қызметтегі еңбек өтілі бес жылдан кем болмауы қажет. Тағы бірі егер Мәжіліс қайта сайланатын болса, ел үкіметі жұмысын тоқтатады.
2019 жылы да Конституцияның бір ғана бабы өзгеріске ұшырады. Елорда аты Нұр-Сұлтан қаласы боп өзгертілді.
2022 жылы 5 маусымда Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы республикалық референдум өтті. Ендігі жерде Қазақстан суперпрезиденттік басқару формасынан күшті парламенті бар президенттік формаға көшті. Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі болды. Президенттің жақын туыстарының саяси мемлекеттік қызметші, квазимемлекеттік сектор субъектісі басшылары лауазымдарын атқаруға құқығы жоқ.
Сондай-ақ қазақстандықтар өз бетінше Конституциялық сотқа жүгіне алатын болды. Сонымен қатар өлім жазасына тыйым салынды. Мәжілістің депутаттық корпусы аралас сайлау жүйесі бойынша құрылады. Сенаттағы президенттік квота қысқарады, мәжілістегі ҚХА квотасы жойылды. Мажоритарлық жүйе депутатты сайлаушылардың қалауы бойынша шақыртып алуға мүмкіндік береді.
Осы жылы тұңғыш президенттің ерекше рөлі мен артықшылықтары туралы ережелер алынып тасталды. Жалпы құқықтық жағынан алғанда негізгі өзгерістердің бірі Конституциялық соттың құрылуы болды.
Фото: zakon.kz
